پروپوزال بررسی احکام فقهی زکات از منظر قرآن و تفاسیر شیعه و اهل سنت - دانلود رایگان
دانلود رایگان
دانلود رایگان پروپوزال بررسی احکام فقهی زکات از منظر قرآن و تفاسیر شیعه و اهل سنتبیان مساله:
زکات از مصادیق بارز صدقات واجب و متفق علیه اسلامی است که به عنوان پشتوانه مالی برنامه های اجتماعی، در اصلاح ساختار جامعه و تطهیر زندگی ، تزکیه ی نفوس و تالیف قلوب مردم، نقش بسزایی دارد.
تبیین مفهوم زکات، بیان ادله و علل وجوب، تاکید بر ساماندهی و حسن استفاده از این منبع عظیم مالی، احصاء شمه ای از برکات و کنکاش در شناخت موارد وجوب و احکام فقهی ومحل مصرف آن، از دیدگاه آیات و مشهورترین تفاسیر شیعه وسنی، ، رسالتی است که این پایان نامه در حد وسع خود به آن ها می پردازد.
معنی لغوی زکات: «زکات و نماء و زیادی در لغت به یک معنا بوده ونیز گفته اند زکات به معنی طهارت است» (ترجمه ی منجد الطلاب بندر ریگی 1371/221)
آیه ی زکات یعنی« خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ »( توبه/ 103 )دلالت دارد بر این که زکات مصطلح یکی از مصادیق صدقه است و از این جهت آن را زکات گفته اند که صدقه است؛ چون صدقه پاک کننده است و زکات هم از تزکیه و به معنای پاک کردن است.
آچنان که پیداست در این جا نیز هر چند ابتدائاً زکات به معنی نمو گرفته شده است، امّا نشان می دهد که معنی تطهیر نیز در آن نهفته است؛ چون عادت کردن مردم بر انجام اعمال شایسته و تخلّق ایشان به فضایل، فرع بر پاک شدن از رذایل و دوری جستن از بدی ها است.
اگر می بینید امروز وقتی کلمه ی زکات به کار می رود، ذهن به زکات واجب منصرف شده و صدقه به ذهن نمی آید، نه از این جهت است که بر حسب لغت عرب، صدقه زکات نباشد؛ بلکه، از این جهت است که در مدت هزار و چند صد سال که از عمر اسلام گذشته است مسلمانان، کلمه ی زکات را در «زکات واجب» به کار برده اند و گرنه، در صدر اسلام، زکات به همان معنی لغوی خود بوده است و معنای لغوی زکات اعّم است از معنای مصطلح آن و صدقه را هم شامل می شود و در حقیقت زکات در لغت به ویژه اگر در مقابل نماز قرار گیرد، به معنی انفاق مال در راه خداست.
خلاصه آن که زکات در لغت به معنی زیاد شدن و تطهیر است و در صدر اسلام بعد از معنی لغوی ،در عموم انفاقات مالی اعم از صدقه مستحب و واجب بکار می رفته است و بعد از نزول آیه زکات و در اثر کثرت استعمال مسلمین در زکات واجب، در همین واجب غالب شده است.
سابقه ی زکات: زکات به معنای انفاق مال، که در قرآن در برابر نماز آمده است، منحصر به شریعت محمد صلی الله علیه و آله نیست؛ بلکه، در امم سالفه نیز بوده است؛ چنان که قرآن کریم درباره ی حضرت ابراهیم و اسحق و یعقوب می فرماید:« وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ »=و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك و برپاداشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان پرستنده ما بودند. ( انبیاء/73) یا در مورد حضرت اسمعیل آمده است که:« وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا»=و خاندان خود را به نماز و زكات فرمان مىداد و همواره نزد پروردگارش پسنديده[رفتار] بود (مریم /55) و حضرت عیسی در طفولیت می فرماید:« وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا »= و تا زندهام به نماز و زكات سفارش كرده است(مریم/31)
حضرت موسی ـ علیه السلام ـ نیز خطاب به بنی اسرائیل می فرماید: «أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّكاهَ» = و نماز را بر پا داريد و زكات را بدهيد. (بقره/43)
امّا این که بگوییم زکات در امم سالفه هم به معنی مصطلح در بین مسلمانان بوده و همین مقررات در مورد آن اعمال می شده است دلیلی در این خصوص در دست نیست.
آیه ی وجوب، وجوب زکات و حدود آن:
خداوند در قرآن می فرماید « وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ » = و رحمتم همه چيز را فرا گرفته است و به زودى آن را براى كسانى كه پرهيزگارى مىكنند و زكات مىدهند و آنان كه به آيات ما ايمان مىآورند مقرر مىدارم (اعراف /156) و هم چنین میفرماید « الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ » = همانان كه نماز برپا مىدارند و زكات مىدهند و خود به آخرت يقين دارند( نمل/3) وسایر آیات دیگری که شاهد این است در مکه نازل شده اند ولی هنگامی که پیغمبر به مدینه آمد و پایه ی حکومت اسلامی را گذارد از طرف خداوند مأموریت یافت که زکات را شخصاً از مردم بگیرد و آیه ی وجوب « خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ »= از اموال آنان صدقهاى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزهشان سازى و برايشان دعا كن زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست(توبه/103)در این هنگام نازل شد .
کلمه ی زکات،حدودا در 56 آیه ودر 29 سوره با ریشه 'زکی وزکو'به تعداد59 مورد در قرآن تکرار شده است که در خیلی از آن ها به دادن زکات امر شده است؛ لکن، آن گونه که از روایات پیداست، آیه ی 103 از سوره ی توبه آیه ی وجوب زکات است.
علّت وجوب زکات:
الف -زکات از دیدگاه قرآن
یكی از ویژگی های مؤمنین حقیقی ، كه به رستگاری و سعادت می رسند ،پرداخت زكات معرفی شده است: «وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّكاهِ فاعِلُونَ»=و آنان كه زكات مىپردازند (مومنون /4)
آیه ای دیگر، دریافت و پرداخت زكات و بر پا داشتن نماز را در زمره ی وظایف و ویژگی های مسئولین و مردم در حكومت دینی آورده است: «الَّذِینَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّكاهَ»= همان كسانى كه چون در زمين به آنان توانايى دهيم نماز برپا مىدارند و زكات مىدهند(حج/41)
و بالاخره در آیه ای دیگر می فرماید: «وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاهَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّكاهَ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْیَوْمِ الآخِرِ أُولئِكَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً»= وبه كسانی كه نماز را به پا می دارند و زكات می دهند و ایمان به خدای بزرگ و قیامت دارند، پاداشی بزرگ عطا خواهیم نمود.(نساء /162)
ب- زکات از دیدگاه روایات
حضرت علی (ع) در مورد زکات می فرماید:«زکات همراه نماز مایه ی تقرب ونزدیک شدن مسلمانان به خدا قرار داده شده است،کسی که زکات را بپردازد نفس را با آن پاک گردانده، کفاره گناهانش محسوب می شودو....»(نهج البلاغه،خطبه ی199 )
ج- زکات ازدیدگاه اجتماعی
ااداره ی امور جامعه و ایجاد روابط مالی و اقتصادی بین قسمت های مختلف آن، احتیاج غیر قابل انکاری به یک بودجه عظیم و درآمدی مستمر دارد. تأمین نیازهای عمومی، اداره ی نیروهای نظامی، تأمین زندگی کارمندان دولت و ارایه خدمات شهری و روستایی به مردم، بدون در اختیار داشتن منبع مالی مطمئن، ممکن نیست.
فلسفه قرین شدن زکات با نماز: «زکات با نماز سبب تقرب اهل اسلام است پس، آن کس که زکات را با رغبت و رضا بدهد ، کفاره وپوشاننده گناهانش شود و پرده ای میان او و آتش افکند ونگهدارنده ی وی از دوزخ گردد....»(نهج البلاغه ، ترجمه ونگارش علی اکبر مظاهری ، 150،1389)
« از بررسی پیرامون آیات نازل شده در مبحث زکات مشخص می گردد 26 مورد از آیات فوق آیاتی هستند که لفظ زکات با لفظ صلوه همراه شده و با هم به کاربرده شده اند» ( امکان سنجی زکات در ایران ، توسلی ، 1384 ، 1)
« این رمزی است برای پیوند انسان با خلق خدا زیرا ایمان انسان در صورتی ریشه دار است که در عمل متجلی شود و انسان را از یک سو به خدا و از سوی دیگر به بندگانش نزدیک می کند » (آثار اجتماعی زکات جلالی فراهانی ، 1384 ،ص28)
«امام صادق فرمود هنگامی که مؤمن وارد قبرمیشود نماز بر جانب راست او وزکات بر جانب چپش، واحسان بر سر او سایه افکند ، وصبر در فاصله ای دور از آن ها بایستد ، چون دو فرشته متصدی سوال حاضر شوند صبر به نماز و زکات واحسان خطاب کند که : مواظب رفیق خود باشید واورا یاری کنید چنان چه در ماندید من خود دادرس او می باشم »( ثواب الاعمال وعقاب الاعمال، ترجمه ی سازندگی ،438،1387)
علاوه بر مسایلی که در جنبه های اقتصادی و اجتماعی زکات ذکر شد و غیر از آثاری که در مسایل اقتصادی و تعدیل فاصله بین طبقات مرفّه و محروم بر آن مترتب است، ذکر این نکته لازم است که زکات یک واجب عبادی است که پرداخت آن با نیّت تقرّب به خداوند مقرون بوده و مثل سایر عبادات دارای اجر اخروی است.
آیه ی « فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ » =پس اگر توبه كنند و نماز برپا دارند و زكات دهند در اين صورت برادران دينى شما مىباشند(توبه/11)نشان می دهد مقصود از توبه این است که به سوی ایمان به خدا و آیات او باز گردند و به همین دلیل، به صرف توبه، اکتفا نکرده و مسأله اقامه نماز را که از روشن ترین مظاهر عبادت خداست و نیز زکات دادن را که قوی ترین ارکان جامعه ی دینی است هم باید به آن اضافه کرد.
منابع زکات: منابع زکات در قرآن ذکر نشده است وعمد تا از روایات متعدد شیعه و اهل سنت برای تعیین آنها استفاده می شود . وآنچه شهرت دارد زکات بر ثروت های زراعی ( غلات اربعه ) ثروت های حیوانی ( انعام ثلاثه ) ونقود واجب است. فقهای شیعه در خصوص منابع زکات دو نظریه دارند 1- حصر :که فقط به غلات اربعه ، انعام ثلاثه و نقدین تعلق میگیرد .2- تعمیم یعنی موارد زکات تنها شامل موارد نه گانه نیست ودر بر گیرنده مصادیق دیگری نظیر انواع حبوبات ، مال التجاره ی بیکار،وپول های رایج نیزمی -شود ،وفقهای اهل سنت برای هر یک از منابع زکات نظر خاص خود را دارد از جمله: وجوب تعلق زکات به کلیه ثروت های زراعی ، وجوب تعلق زکات به کلیه ثروت های زراعی به جز محصولات فاسد شدنی ،و حصر در غلات اربعه وهمچنین وجوب تعلق زکات در انعام ثلاثه و خیل غیر ذکور ونفی جز در مورد انعام ثلاثه ودر نقدین نیز دو نظر وجود دارد 1-به وجوب تعمیم به پولهای رایج روز نظر داده شده است .2- وجوب زکات در نقدین.
علمای امامیه اعتقاد دارند براساس اجماع ، اصل و شهرت به جز موارد 9 گانه دلیل قاطعی برای وجوب زکات در سایر موارد وجود ندارد و نظراتی که در آن اختلاف است حمل بر استحباب می شود وفقهای اهل سنت نیزکه جمهورشان معتقد به تعمیم هستند ،با تمسک به آیات واحادیث وبعضا قیاس به اظهار نظر پرداخته اند که در تطبیق نظرات به آیات و روایات شیعه واهل سنت،ونظریات فقهای شیعه واهل سنت وسپس نتیحه گیری خواهیم پرداخت.
موارد مصرف (مستحقین) زکات
« إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ »= زکات فقط از آن فقرا و تنگدستان و عاملان آن است و آن هایی که دل هایشان را به وسیله ی آن جلب کنند و برای آزادی بندگان و وامداران و برای صرف در راه خدا و در راه ماندگان است و این امری است واجب از سوی پروردگار، و او دانا و حکیم است.(توبه/60)این آیه مواردی را بر می شمارد که باید صدقات واجب یعنی زکات در آن موارد صرف گردد؛ زیرا، در پایان آیه آمده است: فریضة من اللّه ، یعنی امری واجب از نزد پروردگار است و آن موارد، به گونه ای که از سیاق ظاهر آیه بر می آید هشت مورد است و این هشت تا بودن مستلزم آن است که فقیر و مسکین هر کدام یک مورد جداگانه به حساب آید.
در روايتى كه محمد بن مسلم از امام صادق ع يا امام باقر ع نقل كرده مىخوانيم كه از آن حضرت درباره' فقير' و' مسكين' سؤال كردند، فرمود:
'الفقير الذى لا يسئل و المسكين الذى هو اجهد منه الذى يسئل ،فقير كسى است كه سؤال نمىكند، و مسكين حالش از او سخت تر است، وکسی است که از مردم سوال وتقاضا می کند ' ( نمونه، ج8، ص: 8)
اینکه گفته شده هشت صنف استحقاق دریافت زکات را دارند در صدد بیان این نیست که تسویه بین آنها واجب است.